اسماعیل جرجانی، متولد سی‌ام فروردین ۴۳۴ هجری قمری در جرجان، پزشک نابغه قرن پنجم و ششم و پیشگام تشخیص بیماری‌ها با روش آزمایش نمونه‌های انسانی بود.
به گزارش سرویس علمی ایمنا، علم آزمایشگاهی یکی از شاخه‌های مهم علوم پزشکی است که با آنالیز نمونه‌های آزمایشی انسانی همچون خون، مدفوع از وجود یا نبود بیماری در بدن انسان اطمینان حاصل می‌کند. پیشینه استفاده از این علم تقریبا به هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که حکیم اسماعیل جرجانی برای نخستین بار به منظور تشخیص بیماری‌ها از این شیوه بهره برد. او را دنباله رو طبیب بزرگ ایرانی "برزویه" در دوران ساسانیان و پایه‌گذار مکتب ایرانی در طب اسلامی می‌دانند.
جرجانی، پزشک، پژوهشگر و آزمایشگر نابغه دوران خود بود که مقدمات تحصیلات خود را در زمینه پزشکی نزد طبیبان حاذق گرگان گذراند؛ پزشکانی که اکثرا از شاگردان ابن‌سینا بودند و آموزش‌های مقدماتی پزشکی را در نیشابور و نزد عبدالرحمان بن علی بن ابی صادق، از افراد با نفوذ خوارزم و شاگرد ابن‌سینا به پایان رسانید. وی پس از آن به خوارزم مسافرت کرد و در آنجا اقدام به نوشتن دانشنامه پزشکی خود با عنوان "ذخیره خوارزمشاهی" کرد. کتب آن عصر که به زبان عربی نوشته می‌شد، ولی جرجانی کتاب خود را با زبان فارسی نوشت و بدین‌ترتیب اولین دایره‌المعارف جامع پزشکی فارسی را ایجاد کرد.
این دانشنامه تا ۶۰۰ سال بعد، یعنی زمان ظهور سلسله صفویه، یکی از کتب مرجع پزشکی محسوب می‌شد که مطالعه آن برای هر یک از دانشجویان پزشکی از اهمیت بسزایی برخوردار بود. نقش اقدامات جرجانی و کتاب او در زبان علمی فارسی چنان تأثیری داشت که فردوسی با شاهکار خود شاهنامه، بر فرهنگ و تاریخ ایران داشته است. پس از آن جرجانی خلاصه‌ای از کتاب خود را تهیه کرد و آن را باعنوان "خفی علایی" در اختیار سربازان و پزشکان نظامی قرار داد که در آن بیشتر به شیوه‌های درمان زخم‌ها پرداخته شده بود.
در مجموعه کتاب ۱۰ جلدی ذخیره خوارزمشاهی، جرجانی به بررسی مباحث گوناگون پزشکی، معالجات امراض مختلف و داروهایی برای تسکین انواع دردها پرداخته و بسیاری از مسائل پزشکی را به کمک ترسیم شکل آموزش داده است. نکته جالب درباره این کتاب، بخش‌های عمده‌ای است که نویسنده در آن‌ها به تشریح بدن و چگونگی انجام آزمایش روی نمونه‌های آزمایشی انسانی نظیر خون و ادرار به‌منظور تشخیص بیماری‌ها پرداخته و بدین وسیله در زمینه چگونگی شناسایی امراض از شیوه‌هایی نوین استفاده کرده است که تا آن زمان هیچکس بکار نبرده بود.
به همین دلیل جرجانی را پدر علوم آزمایشگاهی ایران می‌دانند و در سال ۱۳۸۲، سی‌ام فروردین ماه زادروز او را به‌عنوان "روز علوم آزمایشگاهی" نامگذاری کردند. مناسبت این روز همچنان در میان جامعه ایرانی چنانچه شایسته است شناخته شده نیست و تنها بهانه‌ای برای بزرگداشت تمامی اقدامات او و تجلیل از همه پزشکان علوم آزمایشگاهی است که با کمترین امکانات همواره بازیابی سلامت بیماران را بر حفظ سلامت خود ترجیح داده‌اند.
