همه چیز درباره آزمایش اسپرم و کیفیت اسپرم مردان
راهنمای کامل آمادگی قبل از آزمایش اسپرم و تفسیر نتایج آن
مقدمه: چرا آزمایش اسپرم مهم است؟
آیا می‌دانستید بخش بزرگی از مشکلات ناباروری، به عوامل باروری مردان و کیفیت اسپرم مربوط می‌شود؟ سلامت اسپرم و مایع منی یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در موفقیت بارداری است و هرگونه اختلال در این زمینه می‌تواند شانس فرزندآوری را کاهش دهد. به همین دلیل، آزمایش اسپرم یا همان آنالیز مایع منی به عنوان اولین و دقیق‌ترین روش برای بررسی وضعیت باروری مردان توصیه می‌شود. در این آزمایش، فاکتورهایی مانند تعداد اسپرم، تحرک و شکل ظاهری آن‌ها به دقت ارزیابی می‌گردد تا تصویر روشنی از توانایی باروری مردان به دست آید. اهمیت این آزمایش تنها به زوج‌هایی که با ناباروری مردان روبه‌رو هستند محدود نمی‌شود؛ بلکه برای بررسی موفقیت عمل وازکتومی نیز کاملاً ضروری است.
درک صحیح از این آزمایش، نحوه آمادگی برای آن، روش‌های جمع‌آوری نمونه، و تفسیر نتایج می‌تواند به افراد کمک کند تا با آگاهی بیشتری این مسیر را طی کنند. این گزارش به تفصیل به تمامی این جنبه‌ها خواهد پرداخت تا یک راهنمای جامع و کاربردی در اختیار خوانندگان قرار دهد.
آزمایش اسپرم چیست و چه زمانی باید انجام شود؟
آزمایش اسپرم، که به آن آنالیز مایع منی یا شمارش اسپرم نیز گفته می‌شود، مجموعه‌ای از آزمایشات آزمایشگاهی است که به بررسی دقیق ویژگی‌های مایع منی و اسپرم می‌پردازد. هدف اصلی این آزمایش، ارزیابی سلامت کلی اسپرم و مایع منی برای تعیین پتانسیل باروری یک مرد است. این ارزیابی شامل بررسی حجم مایع منی، تعداد اسپرم‌ها، توانایی حرکت آن‌ها و شکل ظاهریشان می‌شود.
اهداف اصلی انجام آزمایش اسپرم
آزمایش اسپرم معمولاً در دو سناریوی اصلی تجویز می‌شود:
● بررسی باروری (Infertility Assessment):
اگر زوجین برای مدت مشخصی (معمولاً یک سال) در تلاش برای بارداری بوده‌اند و موفق نشده‌اند، این آزمایش برای مرد انجام می‌شود. هدف این است که هرگونه ناهنجاری در اسپرم که می‌تواند بر احتمال بارداری تأثیر بگذارد، شناسایی شود.1 ناباروری مردان اغلب ناشی از عواملی مانند تعداد کم اسپرم (الیگواسپرمی)، حرکت غیرطبیعی اسپرم (آستنوزواسپرمی)، یا اسپرم‌های با شکل غیرعادی (تراتوزواسپرمی) است.2 این آزمایش به پزشک کمک می‌کند تا بفهمد آیا این عوامل در ناباروری نقش دارند یا خیر و گام‌های بعدی درمانی را تعیین کند.
● پیگیری پس از وازکتومی (Vasectomy Follow-up):
وازکتومی یک روش جراحی برای پیشگیری دائمی از بارداری است که از رسیدن اسپرم به مایع منی جلوگیری می‌کند. پس از انجام وازکتومی، آزمایش اسپرم برای تأیید موفقیت‌آمیز بودن عمل و اطمینان از عدم وجود اسپرم متحرک در مایع منی انجام می‌شود. این آزمایش معمولاً 8 تا 12 هفته پس از جراحی انجام می‌گیرد. همچنین، در صورت انجام وازکتومی برگشتی، این آزمایش برای بررسی موفقیت‌آمیز بودن بازگشت مجاری اسپرم استفاده می‌شود.
پارامترهای کلیدی مورد ارزیابی در آزمایش اسپرم
آزمایش اسپرم چندین جنبه از مایع منی و اسپرم را ارزیابی می‌کند تا تصویری جامع از سلامت باروری مرد ارائه دهد. این پارامترها عبارتند از:
● حجم مایع منی (Semen Volume): این پارامتر مقدار کل مایع منی موجود در نمونه جمع‌آوری شده را بر حسب میلی‌لیتر نشان می‌دهد. حجم ناکافی می‌تواند نشان‌دهنده انسداد در مجاری انزال یا جمع‌آوری ناقص نمونه باشد.
● غلظت اسپرم (Sperm Concentration/Density): این مورد به تعداد اسپرم موجود در هر میلی‌لیتر از مایع منی اشاره دارد و اغلب به عنوان شمارش اسپرم نیز شناخته می‌شود.
● تعداد کل اسپرم (Total Sperm Count): این پارامتر، تعداد کل اسپرم‌های موجود در کل حجم نمونه مایع منی را نشان می‌دهد. این معیار در تشخیص کلی باروری از اهمیت بالاتری نسبت به صرف غلظت اسپرم برخوردار است.
● تحرک اسپرم (Sperm Motility): این پارامتر به توانایی اسپرم‌ها برای حرکت و شنا کردن اشاره دارد. شامل دو نوع اصلی است:
○ تحرک کلی (Total Motility): درصد کل اسپرم‌هایی که حرکت می‌کنند، چه رو به جلو و چه درجا.
○ تحرک پیشرونده (Progressive Motility): درصد اسپرم‌هایی که به طور فعال و رو به جلو حرکت می‌کنند (در خطوط مستقیم یا دایره‌های بزرگ). این نوع تحرک برای رسیدن اسپرم به تخمک و لقاح آن ضروری است.
● مورفولوژی اسپرم (Sperm Morphology): این پارامتر به اندازه و شکل اسپرم‌ها می‌پردازد. اسپرم‌های طبیعی باید یک سر گرد و یک دم داشته باشند. شکل غیرطبیعی اسپرم می‌تواند بر توانایی آن برای لقاح تخمک تأثیر بگذارد.
● pH مایع منی: این مقیاس سطح اسیدیته یا قلیایی بودن مایع منی را اندازه‌گیری می‌کند. pH نامناسب (خیلی اسیدی) می‌تواند بر سلامت و عملکرد اسپرم تأثیر منفی بگذارد.
● زمان مایع شدن (Time to Liquefaction): مایع منی بلافاصله پس از انزال یک ماده چسبناک است و سپس به حالت مایع تبدیل می‌شود. این پارامتر مدت زمانی را اندازه‌گیری می‌کند که این تغییر اتفاق می‌افتد. این فرآیند برای حرکت آزادانه اسپرم در دستگاه تناسلی زن ضروری است.
● حیات اسپرم (Vitality): این پارامتر درصد اسپرم‌های زنده در نمونه را نشان می‌دهد، حتی اگر این اسپرم‌ها حرکت نکنند.
● گلبول‌های سفید (White Blood Cells - WBCs): وجود تعداد زیادی گلبول سفید (بیش از 1 میلیون در هر میلی‌لیتر) در مایع منی می‌تواند نشان‌دهنده عفونت یا التهاب باشد که به آن پایواسپرمی گفته می‌شود.
در ارزیابی باروری مردان، نگاه جامع به تمامی این پارامترها از اهمیت بالایی برخوردار است. این بدان معناست که ارزیابی تنها به "تعداد اسپرم" محدود نمی‌شود. حتی اگر تعداد اسپرم در حد بالایی باشد، مشکلات در تحرک، شکل، یا pH مایع منی می‌توانند به طور قابل توجهی بر توانایی باروری تأثیر بگذارند. بنابراین، یک آنالیز جامع که همه این عوامل را در نظر می‌گیرد، برای شناسایی مشکلات پیچیده‌تر که ممکن است با نگاه صرف به یک پارامتر نادیده گرفته شوند، ضروری است. این رویکرد چندوجهی، به پزشک امکان می‌دهد تا دلایل پنهان ناباروری را کشف کند و برنامه‌ریزی درمانی دقیق‌تری ارائه دهد.
آنالیز کامل اسپرم در آزمایشگاه پاتوبیولوژی دانش قم سریع و قابل اعتماد | کیفیت اولویت ماست
آمادگی قبل از آزمایش اسپرم؛ چه کارهایی باید (و نباید) انجام دهید؟
آمادگی صحیح قبل از آزمایش اسپرم برای اطمینان از دقت نتایج بسیار حیاتی است. نتایج این آزمایش می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار گیرد، بنابراین رعایت دقیق دستورالعمل‌ها ضروری است. هرگونه عدم رعایت می‌تواند منجر به نتایج نادرست شود که ممکن است به تشخیص اشتباه یا درمان‌های غیرضروری منجر گردد.
دوره پرهیز از فعالیت جنسی (Abstinence Period)
مهم‌ترین دستورالعمل قبل از آزمایش، رعایت دوره پرهیز از فعالیت جنسی است. فرد باید 2 تا 7 روز قبل از جمع‌آوری نمونه از هرگونه فعالیت جنسی که منجر به انزال می‌شود (شامل مقاربت و خودارضایی) پرهیز کند. این دوره پرهیز تضمین می‌کند که تعداد اسپرم در بالاترین سطح خود قرار دارد و تحلیل دقیق‌تری صورت می‌گیرد.
برخی منابع توصیه می‌کنند که این دوره نباید طولانی‌تر از 5 روز باشد، زیرا پس از این مدت، کیفیت اسپرم ممکن است کاهش یابد. طولانی شدن بیش از حد دوره پرهیز می‌تواند منجر به افزایش درصد اسپرم‌های مرده و کاهش تحرک شود. بنابراین، بهترین رویکرد این است که دستورالعمل‌های دقیق آزمایشگاه یا پزشک معالج خود را دنبال کنید تا از دریافت دقیق‌ترین نتایج اطمینان حاصل شود.
عوامل مؤثر بر نتایج آزمایش اسپرم
نتایج آزمایش اسپرم یک عکس فوری از وضعیت فعلی بدن نیست، بلکه بازتابی از سلامت باروری در چند ماه گذشته است. این موضوع به این دلیل است که اسپرم‌ها حدود 42 تا 76 روز طول می‌کشد تا در بیضه‌ها بالغ شوند و آماده انزال گردند. بنابراین، هرگونه تغییر در سبک زندگی، بیماری، یا مصرف دارو در این دوره سه‌ماهه می‌تواند بر کیفیت اسپرم تأثیر بگذارد و نتایج آزمایش را دستخوش تغییر کند. درک این نکته به افراد کمک می‌کند تا نتایج غیرمنتظره را بهتر درک کنند و از قضاوت زودهنگام پرهیز نمایند.
عوامل متعددی می‌توانند بر کیفیت اسپرم و در نتیجه بر نتایج آزمایش تأثیر بگذارند:
● بیماری‌ها و تب: تب، به ویژه تب‌های بالا (بالاتر از 38.3 درجه سانتی‌گراد یا 101 درجه فارنهایت) که چندین روز طول بکشند، می‌تواند به طور موقت اما قابل توجهی بر تولید و کیفیت اسپرم (شامل تعداد، تحرک، شکل و حتی آسیب DNA اسپرم) تأثیر منفی بگذارد. بیضه‌ها برای تولید بهینه اسپرم باید دمایی حدود 5 درجه فارنهایت پایین‌تر از دمای طبیعی بدن داشته باشند، به همین دلیل تب می‌تواند به شدت بر این فرآیند تأثیر بگذارد. کیفیت اسپرم معمولاً 2 تا 4 ماه پس از رفع تب بهبود می‌یابد، زیرا این زمان برای تکمیل یک یا دو چرخه کامل تولید اسپرم (حدود 72 تا 90 روز) لازم است. اگر اخیراً تب شدید یا بیماری جدی داشته‌اید، ممکن است پزشک توصیه کند که آزمایش اسپرم را به تعویق بیندازید تا نتایج دقیق‌تری به دست آید.
● داروها و مکمل‌ها: برخی داروها، از جمله داروهای تجویزی و تفریحی، می‌توانند بر کیفیت اسپرم تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، مصرف تستوسترون و برخی مکمل‌های عضله‌سازی می‌تواند تولید اسپرم را مختل کند. همیشه پزشک خود را در مورد تمام داروها و مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید، مطلع سازید.
● سبک زندگی:
○ دخانیات و مواد مخدر: سیگار کشیدن می‌تواند باعث کاهش تعداد اسپرم و کندی حرکت آن شود. مواد مخدر غیرقانونی مانند کوکائین، ماری‌جوآنا و آمفتامین‌ها نیز می‌توانند به اسپرم آسیب برسانند.
○ الکل: مصرف الکل می‌تواند تولید اسپرم را کاهش داده و باعث ناهنجاری در اسپرم شود.
○ کافئین: مصرف زیاد کافئین یا نوشابه‌های گازدار ممکن است غلظت و تعداد اسپرم را کمی کاهش دهد.
○ استرس: استرس با اسپرم غیرطبیعی مرتبط است. مدیریت استرس برای سلامت باروری مهم است و می‌تواند شامل فعالیت‌های ورزشی یا تکنیک‌های آرام‌سازی باشد.
○ گرما: بیضه‌ها برای تولید بهینه اسپرم باید خنک‌تر از بقیه بدن باشند. قرار گرفتن طولانی‌مدت در وان آب گرم، سونا، اتاق بخار، یا گذاشتن لپ‌تاپ روی پا می‌تواند دمای کیسه بیضه را افزایش داده و به طور موقت کیفیت اسپرم را کاهش دهد.
○ تغذیه و ورزش: رژیم غذایی غنی از سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل، و همچنین ورزش منظم (حداقل 30 دقیقه در روز)، برای سلامت کلی و باروری مفید است.
○ قرار گرفتن در معرض سموم محیطی: قرار گرفتن در معرض اشعه، بخارات آلی، آفت‌کش‌ها، حلال‌ها و سایر سموم می‌تواند بر سلامت اسپرم تأثیر بگذارد.
نکات مهم دیگر
● سابقه پزشکی: پزشک شما ممکن است در مورد سابقه پزشکی، شرایط ارثی، بیماری‌های مزمن، جراحات یا جراحی‌هایی که می‌توانند بر باروری تأثیر بگذارند، سؤالاتی بپرسد. این اطلاعات برای تفسیر صحیح نتایج و تشخیص دقیق بسیار مهم است.
● تکرار آزمایش: پزشک ممکن است چند روز یا چند هفته بعد آزمایش اسپرم دیگری را تجویز کند. انجام چندین آزمایش به پزشکان کمک می‌کند تا تصویر دقیق‌تری از تولید اسپرم شما به دست آورند، زیرا تعداد اسپرم می‌تواند از یک روز به روز دیگر متفاوت باشد. این تکرار آزمایش به کاهش خطای ناشی از نوسانات روزانه کمک می‌کند.
روش صحیح جمع‌آوری نمونه اسپرم در خانه یا آزمایشگاه
جمع‌آوری صحیح نمونه اسپرم یکی از مهم‌ترین مراحل برای اطمینان از دقت نتایج آزمایش است. هرگونه اشتباه در این مرحله می‌تواند منجر به نتایج نادرست و در نتیجه تشخیص و درمان اشتباه شود.
روش‌های جمع‌آوری نمونه مایع منی
● استمناء در ظرف استریل (Masturbation into a Sterile Container):
این روش، رایج‌ترین و قابل اعتمادترین راه برای جمع‌آوری نمونه اسپرم است.2 نمونه باید مستقیماً در یک ظرف استریل، تمیز و خشک که توسط پزشک یا آزمایشگاه ارائه شده، جمع‌آوری شود.
○ نکات بهداشتی قبل از جمع‌آوری: قبل از جمع‌آوری نمونه، ضروری است که دست‌ها و آلت تناسلی خود را به طور کامل با آب و صابون بشویید. سپس مطمئن شوید که تمام بقایای صابون کاملاً آبکشی شده و ناحیه به طور کامل خشک شده است. این کار برای جلوگیری از آلودگی نمونه با باکتری‌ها یا مواد شیمیایی باقی‌مانده از صابون است.
○ اجتناب از روان‌کننده‌ها: به هیچ عنوان از هیچ نوع روان‌کننده (لوبریکانت) استفاده نکنید، زیرا این مواد می‌توانند برای اسپرم سمی باشند و بر تحرک و حیات آن تأثیر منفی بگذارند و نتایج آزمایش را نامعتبر کنند.
● استفاده از کاندوم مخصوص (Special Condom for Collection):
در برخی موارد، به ویژه برای افرادی که به دلایل مذهبی یا شخصی نمی‌توانند از روش خودارضایی استفاده کنند، پزشک ممکن است یک کاندوم مخصوص (بدون مواد افزودنی یا روان‌کننده کشنده اسپرم) برای جمع‌آوری نمونه در حین مقاربت ارائه دهد.2 کاندوم‌های معمولی حاوی موادی هستند که اسپرم‌کش هستند و نباید برای جمع‌آوری نمونه استفاده شوند. اگر از این نوع کاندوم استفاده می‌کنید، باید کل کاندوم را به همراه نمونه درون یکی از ظروف استریل آزمایشگاه قرار داده و به آزمایشگاه تحویل دهید.
● مقاربت منقطع (Coitus Interruptus):
این روش (بیرون کشیدن آلت تناسلی قبل از انزال کامل) برای جمع‌آوری نمونه توصیه نمی‌شود.دلیل آن این است که ممکن است منجر به از دست رفتن بخش مهمی از انزال شود. بخش اولیه انزال حاوی بالاترین غلظت اسپرم است و از دست دادن آن می‌تواند به طور مصنوعی تعداد کل اسپرم و غلظت اسپرم در نمونه جمع‌آوری شده را پایین‌تر از حد واقعی نشان دهد. این می‌تواند منجر به نتایج "کاذب" شود که نشان‌دهنده مشکلاتی است که در واقع وجود ندارند و به تشخیص اشتباه و اضطراب بی‌مورد منجر گردد. علاوه بر این، نمونه ممکن است با سلول‌ها یا باکتری‌های واژن آلوده شود که بر دقت آزمایش تأثیر می‌گذارد.
اهمیت جمع‌آوری کامل نمونه اسپرم
بسیار مهم است که تمام مایع منی حاصل از انزال را جمع‌آوری کنید.همانطور که ذکر شد، بخش اولیه انزال حاوی بالاترین غلظت اسپرم است. اگر حتی بخش کوچکی از نمونه، به ویژه بخش اولیه، از دست برود، می‌تواند منجر به نتایج غیردقیق شود. اگر بخشی از نمونه در حین جمع‌آوری از دست رفت، بسیار حیاتی است که فوراً به پرسنل آزمایشگاه اطلاع دهید تا آن‌ها بتوانند این نکته را در تفسیر نتایج لحاظ کنند.
چه باید کرد اگر مو یا آلودگی وارد نمونه شد؟
اگر به طور تصادفی موی ناحیه تناسلی یا رشته‌ای از لباس وارد ظرف شد، سعی نکنید آن را خارج کنید.11 تلاش برای خارج کردن آن می‌تواند به نمونه آسیب برساند یا آن را بیشتر آلوده کند. آزمایشگاه با استفاده از تکنیک‌های استریل، هرگونه آلودگی را به طور ایمن خارج خواهد کرد.
راهنمایی‌های لازم برای تحویل نمونه اسپرم به آزمایشگاه
پس از جمع‌آوری، نحوه و زمان تحویل نمونه به آزمایشگاه نیز به اندازه خود جمع‌آوری مهم است. رعایت این دستورالعمل‌ها برای حفظ کیفیت نمونه و اطمینان از دقت نتایج ضروری است.
زمان‌بندی حیاتی تحویل سریع نمونه
نمونه مایع منی باید در اسرع وقت به آزمایشگاه تحویل داده شود. محدوده زمانی ایده‌آل برای تحویل نمونه، ظرف 30 تا 60 دقیقه پس از جمع‌آوری است. حداکثر زمان قابل قبول برای شروع آزمایش معمولاً 1 تا 2 ساعت پس از جمع‌آوری است.
اهمیت سرعت در این فرآیند به حساسیت اسپرم به تغییرات دما و زمان بازمی‌گردد. تحرک اسپرم پس از انزال به سرعت کاهش می‌یابد. تأخیر در تحویل می‌تواند منجر به نتایج نادرست، به ویژه در پارامترهای تحرک و حیات اسپرم، شود. هرچه نمونه سریع‌تر به آزمایشگاه برسد و تحلیل شود، نتایج مربوط به تحرک و حیات اسپرم دقیق‌تر خواهد بود. تأخیر در تحویل نمونه می‌تواند منجر به کاهش کاذب تحرک و حیات اسپرم شود، حتی اگر اسپرم‌ها در واقع سالم باشند. این می‌تواند به تشخیص اشتباه "تحرک پایین" (آستنوزواسپرمی) منجر شود که در واقع ناشی از شرایط نامناسب حمل و نقل بوده است. این موضوع بر اهمیت برنامه‌ریزی دقیق برای جمع‌آوری و تحویل نمونه، به خصوص اگر نمونه در خانه جمع‌آوری می‌شود، تأکید می‌کند.
حفظ دمای مناسب نمونه (Maintaining Proper Sample Temperature)
نمونه باید در حین انتقال به آزمایشگاه در دمای بدن (حدود 37 درجه سانتی‌گراد یا 98.6 درجه فارنهایت) نگهداری شود.برای حفظ دما، می‌توانید ظرف نمونه را در جیب داخلی کت یا پیراهن خود قرار دهید تا از تغییرات شدید دما محافظت شود.
بسیار مهم است که نمونه را فریز، یخچال‌گذاری یا برای مدت طولانی در دمای اتاق رها نکنید، زیرا این کارها می‌تواند به اسپرم آسیب برساند و نتایج را نامعتبر کند. اسپرم‌ها به دماهای بسیار پایین یا بسیار بالا حساس هستند و عملکرد آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
برچسب‌گذاری صحیح و اطلاعات لازم
قبل از تحویل، ظرف نمونه را با اطلاعات کامل و دقیق برچسب‌گذاری کنید. این اطلاعات شامل نام کامل (نام مرد)، تاریخ تولد، و زمان و تاریخ دقیق جمع‌آوری نمونه است.
آزمایشگاه ممکن است از شما بخواهد فرم محرمانه‌ای را تکمیل کنید. این فرم معمولاً شامل اطلاعاتی در مورد سابقه پزشکی و سایر جزئیات مرتبط با جمع‌آوری نمونه (مانند از دست رفتن بخشی از نمونه یا استفاده از روش‌های خاص جمع‌آوری) است.9 این اطلاعات برای پزشک در ارزیابی نتایج و درک هرگونه نوسان یا ناهنجاری احتمالی بسیار کمک‌کننده خواهد بود. این اطلاعات کاملاً محرمانه تلقی می‌شوند.
راهنمای کامل خواندن جواب آزمایش اسپرم به زبان ساده؛ مقدار طبیعی اسپرم و حرکت آن چقدر باید باشد؟ (جدول استاندارد WHO)
دریافت نتایج آزمایش اسپرم می‌تواند کمی گیج‌کننده باشد، اما با درک هر پارامتر، می‌توانید تصویر واضح‌تری از سلامت باروری خود به دست آورید. مهم است که به یاد داشته باشید که این مقادیر، "مقادیر مرجع" هستند و نه "حدود مطلق" برای باروری. بسیاری از مردان با نتایجی خارج از این محدوده‌ها نیز قادر به باردار کردن شریک خود هستند.
توضیح پارامترهای اصلی به زبان ساده
برای درک بهتر نتایج، در اینجا توضیح ساده‌تری از پارامترهای اصلی ارائه می‌شود:
● حجم مایع منی (Semen Volume): این عدد نشان می‌دهد که در هر انزال چه مقدار مایع منی تولید شده است. حجم ناکافی می‌تواند به این معنی باشد که مایع منی به اندازه کافی برای حمل اسپرم به سمت تخمک وجود ندارد یا ممکن است نشان‌دهنده انسداد در مجاری باشد.
● غلظت اسپرم (Sperm Concentration): این پارامتر تعداد اسپرم‌های موجود در هر میلی‌لیتر از مایع منی را نشان می‌دهد. به بیان ساده، چقدر اسپرم در یک واحد حجم از مایع منی شما وجود دارد.
● تعداد کل اسپرم (Total Sperm Number): این عدد، کل تعداد اسپرم‌ها را در کل نمونه انزال شده نشان می‌دهد. این معیار مهم‌تر از صرف غلظت است، زیرا نشان‌دهنده پتانسیل کلی اسپرم در یک انزال است.
● تحرک اسپرم (Sperm Motility): این پارامتر به توانایی اسپرم‌ها برای حرکت اشاره دارد.
○ تحرک کلی (Total Motility): درصدی از اسپرم‌ها که به هر شکلی حرکت می‌کنند (چه رو به جلو و چه درجا).
○ تحرک پیشرونده (Progressive Motility): مهم‌ترین نوع حرکت است. این درصد اسپرم‌هایی را نشان می‌دهد که به طور فعال و هدفمند به سمت جلو حرکت می‌کنند (مانند شنا کردن در یک خط مستقیم یا دایره‌های بزرگ). اسپرم‌ها برای رسیدن به تخمک و لقاح آن باید این نوع حرکت را داشته باشند.
● مورفولوژی اسپرم (Sperm Morphology): این پارامتر به شکل و ساختار اسپرم‌ها می‌پردازد. ارزیابی می‌کند که چه درصدی از اسپرم‌ها دارای شکل طبیعی (سر بیضی، تنه صاف و دم بلند و بدون پیچ‌خوردگی) هستند.شکل سر اسپرم برای نفوذ به تخمک بسیار مهم است.5 حتی اگر درصد کمی از اسپرم‌ها شکل طبیعی داشته باشند، می‌توانند منجر به بارداری سالم شوند.
● زمان مایع شدن (Time to Liquefaction): مایع منی در ابتدا غلیظ و ژله‌ای است و سپس باید مایع شود. این زمان نشان می‌دهد که چقدر طول می‌کشد تا این فرآیند اتفاق بیفتد. مایع شدن مناسب برای حرکت آزادانه اسپرم ضروری است.
● pH مایع منی: این عدد نشان‌دهنده میزان اسیدیته یا قلیایی بودن مایع منی است. pH نامناسب (خیلی اسیدی) می‌تواند به سلامت و بقای اسپرم آسیب برساند.
● حیات اسپرم (Vitality): این پارامتر درصد اسپرم‌های زنده در نمونه را نشان می‌دهد، حتی اگر این اسپرم‌ها حرکت نکنند. این معیار به ویژه زمانی مهم است که تعداد اسپرم‌های متحرک کم باشد.
جدول مقادیر مرجع طبیعی آزمایش اسپرم (بر اساس راهنمای WHO 2021)
سازمان بهداشت جهانی (WHO) به طور منظم دستورالعمل‌هایی را برای ارزیابی مایع منی منتشر می‌کند. آخرین و معتبرترین نسخه، ویرایش ششم WHO در سال 2021 است. این راهنما مقادیر مرجعی را ارائه می‌دهد که بر اساس مطالعات گسترده بر روی مردانی که شریکشان در یک دوره زمانی مشخص (معمولاً 12 ماه) باردار شده‌اند، تعیین شده‌اند.
مقادیر ذکر شده در جدول زیر، "صدک پنجم" (5th percentile) را نشان می‌دهند. این بدان معناست که 95 درصد از مردان بارور (آنهایی که شریکشان در عرض 12 ماه باردار شده است) دارای مقادیری بالاتر از این اعداد هستند. این نکته بسیار مهمی است: اگر نتایج شما کمی پایین‌تر از این مقادیر باشد، لزوماً به این معنی نیست که نابارور هستید، بلکه احتمال بارداری به طور طبیعی ممکن است کمتر باشد. این توضیح به افراد کمک می‌کند تا نتایج خود را در یک زمینه واقعی‌تر درک کنند و از برداشت‌های مطلق "طبیعی" یا "غیرطبیعی" پرهیز کنند. بنابراین، تفسیر نتایج همیشه باید توسط یک پزشک متخصص انجام شود.
جدول: مقادیر مرجع طبیعی مایع منی (بر اساس راهنمای WHO 2021، ویرایش ششم)
| پارامتر | مقدار مرجع (صدک پنجم با 95% فاصله اطمینان) |
| حجم (Volume) | 1.4 میلی‌لیتر (1.3-1.5) |
| ویسکوزیته (Viscosity) | < 2 سانتی‌متر پس از مایع شدن |
| ظاهر (Gross and microscopic appearance) | کدر، کرم رنگ، ≤ 1-3 گلبول سفید در میدان دید بزرگ، عدم وجود آگلوتیناسیون |
| pH | 7.2 |
| تعداد کل اسپرم (Total sperm number) | 39 میلیون اسپرم در هر انزال یا بیشتر (35-40) |
| تحرک کلی (Total motility) | 42% (40-43) |
| تحرک پیشرونده (Progressive motility) | > 30% (29-31) |
| تحرک غیرپیشرونده (Nonprogressive motility) | 30% (29-31) |
| مورفولوژی (Morphology) | > 4% اشکال طبیعی (با استفاده از روش Tyberberg) (3.9-4) |
| فروکتوز (Fructose) | > 13 میکرومول در هر انزال (نشان‌دهنده باز بودن حداقل یک مجرای انزالی) |
| حیات (Vitality) | > 54% (50-56) |
| شمارش گلبول سفید (WBC count) | < 1,000,000/میلی‌لیتر |
معنی طبیعی بودن نتایج تست اسپرم
"طبیعی" بودن نتایج آزمایش اسپرم به این معنی است که پارامترهای اسپرم شما در محدوده مورد انتظار برای باروری قرار دارند. این نشان‌دهنده پتانسیل باروری خوب است. با این حال، حتی با نتایج طبیعی، عوامل دیگری (مانند مشکلات باروری در شریک زندگی یا عوامل ناشناخته) ممکن است بر توانایی بارداری تأثیر بگذارند. باروری یک فرآیند پیچیده است که به سلامت هر دو شریک بستگی دارد.
معنی نتایج غیرطبیعی و گام‌های بعدی آزمایش اسپرم
دریافت نتایج غیرطبیعی در آزمایش اسپرم می‌تواند نگران‌کننده باشد، اما مهم است که بدانید این به معنای ناباروری مطلق نیست.بسیاری از مشکلات شناسایی شده قابل درمان یا مدیریت هستند.
نشانه‌های نتایج غیرطبیعی آزمایش اسپرم
هر پارامتری که خارج از محدوده مرجع WHO باشد، غیرطبیعی تلقی می‌شود.برخی از نشانه‌های رایج نتایج غیرطبیعی عبارتند از:
● رنگ، ویسکوزیته و بوی غیرعادی مایع منی: مایع منی معمولاً شفاف یا سفید مایل به خاکستری است. رنگ‌های سبز، زرد، قهوه‌ای یا قرمز، یا بوی نامطبوع، می‌تواند نشانه‌ای از عفونت یا ناهنجاری باشد.
● حجم کم: حجم مایع منی کمتر از 1.4 میلی‌لیتر می‌تواند نشان‌دهنده انسداد، جمع‌آوری ناکافی نمونه، انزال رتروگراد (ورود مایع منی به مثانه به جای خروج از آلت تناسلی) یا اختلال در عملکرد کیسه‌های منی یا پروستات باشد.
● تعداد اسپرم پایین (Oligospermia): کمتر از 15 میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر یا 39 میلیون اسپرم در هر انزال، به عنوان تعداد اسپرم پایین در نظر گرفته می‌شود.
● تحرک پایین اسپرم (Asthenozoospermia): کمتر از 40% تحرک کلی یا کمتر از 30% تحرک پیشرونده نشان‌دهنده تحرک پایین اسپرم است.
● مورفولوژی غیرطبیعی (Teratozoospermia): کمتر از 4% اسپرم با شکل طبیعی، غیرطبیعی تلقی می‌شود.
● وجود گلبول‌های سفید زیاد (Pyospermia): بیش از 1 میلیون گلبول سفید در هر میلی‌لیتر مایع منی می‌تواند نشان‌دهنده عفونت یا التهاب باشد.
اهمیت ارزیابی‌های بیشتر
یک نتیجه غیرطبیعی در آزمایش اسپرم به معنای شانس بارداری کمتر است، اما تنها عامل در تشخیص ناباروری مردان نیست. سازمان بهداشت جهانی (WHO) در ویرایش 2021 خود نیز تأکید دارد که صرفاً مقادیر صدک پنجم برای تشخیص قطعی ناباروری کافی نیست. این بدان معناست که تشخیص ناباروری یک فرآیند پیچیده است که تنها به یک آزمایش محدود نمی‌شود. این فرآیند شامل بررسی کامل سابقه پزشکی، انجام معاینه فیزیکی (از جمله معاینه دستگاه تناسلی)، و در صورت لزوم، آزمایشات تکمیلی است. این رویکرد چندوجهی به پزشک اجازه می‌دهد تا علت اصلی مشکل را شناسایی کرده و بهترین مسیر درمانی را تعیین کند. این اطمینان را به افراد می‌دهد که یک نتیجه غیرطبیعی پایان راه نیست و گزینه‌هایی برای بررسی و درمان وجود دارد.
آزمایشات تکمیلی
پزشک ممکن است آزمایشات بیشتری را برای یافتن علت نتایج غیرطبیعی توصیه کند، از جمله:
● سونوگرافی کیسه بیضه: این آزمایش از امواج صوتی با فرکانس بالا برای بررسی بیضه‌ها و ساختارهای حمایتی آن‌ها (مانند واریکوسل) استفاده می‌کند.
● آزمایش هورمون: یک آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون‌های تولید شده توسط غده هیپوفیز و بیضه‌ها که نقش کلیدی در تولید اسپرم دارند.
● آنالیز ادرار پس از انزال: این آزمایش ادرار پس از انزال انجام می‌شود و وجود اسپرم در ادرار می‌تواند نشان‌دهنده انزال رتروگراد (ورود اسپرم به مثانه به جای خروج از آلت تناسلی) باشد.
● آزمایشات ژنتیکی: در مواردی که سطح اسپرم بسیار پایین است، ممکن است دلایل ژنتیکی دخیل باشند. آزمایش خون می‌تواند علائم یک بیماری ژنتیکی را شناسایی کند.
● بیوپسی بیضه یا سونوگرافی ترانس‌رکتال: این آزمایش‌ها در موارد خاص برای بررسی انسداد در مجاری اسپرم یا مشکلات تولید اسپرم در بیضه‌ها انجام می‌شوند.
مشاوره با متخصص
مشاوره با یک متخصص اورولوژی یا متخصص باروری مردان (آندرولوژیست) برای تفسیر نتایج و تعیین گام‌های بعدی بسیار مهم است.14 این متخصصان با دانش و تجربه خود می‌توانند نتایج را در بافت بالینی صحیح قرار دهند و برنامه‌ای متناسب با شرایط فردی ارائه دهند.
سبک زندگی و سلامت اسپرم
بسیاری از عوامل سبک زندگی که در بخش آمادگی ذکر شد، می‌توانند به بهبود کیفیت اسپرم کمک کنند. این شامل ترک سیگار، الکل و مواد مخدر، مدیریت استرس، حفظ وزن سالم، رژیم غذایی متعادل، ورزش منظم و اجتناب از گرمای زیاد برای بیضه‌ها می‌شود.5 نتایج تغییرات سبک زندگی معمولاً چند ماه طول می‌کشد تا در آزمایش اسپرم منعکس شود.
بسته به علت اصلی نتایج غیرطبیعی، گزینه‌های درمانی پزشکی ممکن است شامل موارد زیر باشند:
● جراحی: برای رفع واریکوسل (بزرگ شدن وریدهای کیسه بیضه)، ترمیم انسداد مجاری اسپرم، یا برگشت وازکتومی می‌توان از جراحی استفاده کرد. در صورت عدم وجود اسپرم در مایع منی به دلیل مشکلات تولید، ممکن است اسپرم مستقیماً از بیضه‌ها یا اپیدیدیم (لوله‌ای در پشت بیضه که اسپرم را ذخیره می‌کند) جمع‌آوری شود.
● درمان عفونت‌ها: آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند عفونت‌های دستگاه تناسلی را درمان کنند، اگرچه همیشه باروری را به طور کامل بازنمی‌گردانند.
● تغییر داروها: در صورت لزوم، پزشک ممکن است تغییر یا قطع داروهایی را که بر اسپرم تأثیر منفی می‌گذارند، توصیه کند.
سوالات متداول درباره آزمایش اسپرم
1. آزمایش اسپرم چه چیزی را بررسی می‌کند و چرا انجام می‌شود؟
• این آزمایش سلامت اسپرم از نظر تعداد (count)، تحرک (motility) و شکل (morphology) را بررسی می‌کند
• معمولاً برای بررسی علت ناباروری مرد و کنترل موفقیت وازکتومی انجام می‌شود
2. برای انجام تست چگونه آماده شوم؟
• از رابطه جنسی یا انزال خودداری کنید به مدت ۲ تا ۵ روز قبل از آزمایش (برخی منابع تا ۷ روز نیز توصیه کرده‌اند) پیش از آزمایش، از مصرف الکل، کافئین و داروهای اثرگذار حداقل ۲ روز خودداری کنید
• از مصرف روغن یا لیزکننده‌ها در هنگام نمونه‌گیری خودداری نمایید
3. نمونه‌گیری چگونه انجام می‌شود؟
• نمونه معمولاً از طریق استمنا (خودارضایی) داخل ظرف استریل جمع‌آوری می‌شود؛ گاهی در آزمایشگاه یا با کاندوم مخصوص صورت می‌گیرد
• اگر نتوانید نمونه را از این طریق تهیه کنید، روش‌های استخراج اسپرم توسط پزشک وجود دارد
4. نتیجه کی آماده می‌شود و تفسیر آن چگونه است؟
• معمولاً نتیجه در چند روز (روز بعد تا یک هفته) آماده می‌شود.
• رنگ‌آمیزی و بررسی مورفولوژی ممکن است روز بعد آماده شود.
• اگر نتیجه غیرطبیعی بود، ممکن است آزمایش تا ۴–۶ هفته بعد تکرار شود
5. چه چیزهایی می‌تواند باعث نتایج غیرطبیعی شود؟
• عوامل وراثتی، هورمونی، عفونت، بیماری‌هایی مثل دیابت، قرار‌گیری در معرض اشعه یا سموم، و تابش حرارت (مثل حمام داغ، لپ‌تاپ روی پا) می‌توانند مؤثر باشند
• سبک زندگی نیز تأثیرگذار است: سیگار، الکل، سموم محیطی، بی‌تحرکی، گرما و واریکوسل هم ممکن است کیفیت اسپرم را کاهش دهند
6. آزمایش اسپرم خانگی خوب است یا نه؟
• آزمایش‌های خانگی فقط تعداد اسپرم را تقریباً تشخیص می‌دهند و هزینه کمتر دارند.
• ولی دقت پایینی داشته و سایر عوامل مهم مانند تحرک، مورفولوژی، حجم و pH بررسی نمی‌شوند
7. آیا آزمایش می‌تواند نوع اسپرم (X یا Y) را مشخص کند؟
• خیر، آزمایش اسپرم معمولی نمی‌تواند نوع کروموزوم X یا Y را تشخیص دهد، چون تفاوت ظاهری بین اسپرم‌ها قابل مشاهده نیست
8.چه زمانی پس از وازکتومی باید آزمایش اسپرم انجام شود؟
معمولاً توصیه می‌شود اولین آزمایش اسپرم پس از وازکتومی حدود ۸ تا ۱۲ هفته بعد از عمل یا پس از ۲۰ بار انزال انجام شود. دلیلش این است که ممکن است مقداری اسپرم فعال هنوز در لوله‌های منی باقی مانده باشد و زمان یا دفعات انزال لازم است تا کاملاً تخلیه شود. در بسیاری از موارد پزشک انجام یک یا دو آزمایش پیگیری را توصیه می‌کند تا مطمئن شود مایع منی دیگر حاوی اسپرم فعال نیست. تنها زمانی که نتیجه آزمایش اسپرم «صفر» یا غیرقابل‌تشخیص باشد، می‌توان گفت عمل وازکتومی به طور قطعی موفق بوده و نیازی به روش‌های پیشگیری دیگر نیست.
9.چرا حجم مایع منی، pH و ویسکوزیته در آزمایش اسپرم اهمیت دارد؟
آزمایش اسپرم تنها بررسی تعداد و تحرک اسپرم نیست؛ پارامترهایی مثل حجم مایع منی، pH و ویسکوزیته نقش مهمی در باروری مردان دارند:
حجم مایع منی (Semen Volume):
حجم مناسب برای انتقال اسپرم‌ها به دستگاه تولیدمثل زن ضروری است. حجم کمتر از حد طبیعی ممکن است نشانه مشکلات غدد تولیدکننده منی یا انسداد مجاری باشد و شانس باروری را کاهش دهد.
pH مایع منی:
pH نشان‌دهنده محیط اسیدی یا بازی منی است. محیط متعادل (۷.۲ تا ۷.۸) برای زنده ماندن و حرکت اسپرم‌ها حیاتی است. pH غیرطبیعی ممکن است نشانه عفونت مردانه یا اختلالات غددی باشد.
ویسکوزیته (Semen Viscosity):
غلظت و کشسانی مایع منی باید مناسب باشد تا اسپرم‌ها به راحتی حرکت کنند. ویسکوزیته غیرطبیعی می‌تواند تحرک اسپرم و در نتیجه کیفیت اسپرم و باروری را تحت تأثیر قرار دهد.
10.هزینه آزمایش اسپرم چقدر است؟
هزینه آزمایش اسپرم بسته به نوع آزمایش، خدمات آزمایشگاه و شهر محل انجام متفاوت است
نکات مهم:
آزمایش‌های کامل شامل تعداد، تحرک، مورفولوژی، حجم و pH اسپرم هزینه بالاتری دارند.
در موارد پیگیری پس از وازکتومی یا درمان ناباروری مردان، آزمایش ممکن است چند بار تکرار شود.
تجهیزات پیشرفته و سابقه آزمایشگاه می‌تواند روی هزینه تأثیرگذار باشد.
